ﻣﻘﺪﻣﻪ
ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه در اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺮخ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﺑﻪ ﻃﺒﻊ آن ﻣﯿﺰان ﺗﻮﻟﯿﺪ رسوب ﺑﻪ ﺷﺪت اﻓﺰاﯾﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺧﺎك ﺑﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﺎك در اﺛﺮ ﮐﻨﺪه ﺷﺪن ذرات ﺧﺎك و اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﯾﮕـﺮي در اﺛـﺮ ﻋـﻮاﻣﻠﯽ ﭼـﻮن ﺑـﺎد و آب اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد. در ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ، ﻋﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪه ﺷﺪن و اﻧﺘﻘـﺎل، ﺟﺮﯾـﺎن آب ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ. ﺑـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﺧﺎﮐﯽ در ﺣﺎل اﻧﺘﻘﺎل ﻧﯿﺰ رسوب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻫﺮ دو ﭘﺪﯾﺪه ي ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﺗﺮﺳﯿﺐ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎ اﻧﺴـﺎن ﺗﺸـﺪﯾﺪ و ﯾـﺎ ﮐﻨﺘـﺮل ﮔﺮدﻧﺪ. ﻫﺮ دو ﭘﺪﯾـﺪه ﻣﺸﮑﻼت دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﻣﻬﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد. اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺪﯾﺪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و رسوب را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﻬﺎر« در اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪن ﻧﺮخ ﻓﺮﺳـﺎﯾﺶ و ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺳﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
– ﻫﺪف و داﻣﻨﻪ ﮐﺎرﺑﺮد
ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺳﻮب زاﯾﯿﺪه ي ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ اﺳﺖ، ﻟﺬا ﻫﺮ ﻧﻮع ﺳﺎز و ﮐﺎري ﺑﺮاي ﻣﻬﺎر رسوب در درﺟﻪي اول ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﻣﻬﺎر ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ. ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ از ﺳﻄﺢ ﺣﻮﺿﻪ ﺷﺮوع و در ﻃﻮل ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﭘﺎﯾﺎب رودﺧﺎﻧﻪ اداﻣـﻪ دارد. ﺑـﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در ﺳﻄﺢ ﺣﻮﺿﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻣﻬﺎر آن ﻣﺘﻔﺎوت از دﻻﯾﻞ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ، اﯾـﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﻓﻘﻂ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ روشﻫﺎي ﻣﻬﺎر رسوب در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دارد. ﻣﻨﻈﻮر از رودﺧﺎﻧـﻪ آﺑﺮاﻫـﻪاي اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﻣﺮزﻫـﺎي ﻣﺤـﺪود و ﻣﻌﯿﻦ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ روشﻫﺎي ﻣﻬﺎر رﺳـﻮب در رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ و ﺑﯿـﺎن روشﻫـﺎي آن در ﺣـﺪ ﻣﺨﺘﺼـﺮ و ﻣﻔﯿـﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
اراﺋﻪ ﺟﺰﯾﯿﺎت ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي روشﻫﺎ ﺟﺰو اﻫﺪاف راﻫﻨﻤﺎ ﻧﺒﻮده و ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺨﺼﺼـﯽﺗـﺮ ﺑﺮاي ارﺟﺎع اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ رودﺧﺎﻧﻪ، آﺑﺨﯿﺰداري، آﺑﯿﺎري و ﺳﺎزهﻫﺎي آﺑـﯽ ﮐـﻪ در ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ ﻣﺸﺎور و ﯾﺎ در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد.
-1 -1 ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و رسوب ﮔﺬاري در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و رسوب ﮔﺬاري ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﻤﺪهاي در ﻇﺎﻫﺮ و ﻧﺤـﻮهي ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮي ﺳﺮﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎ و ﻣﺸﺨﺼـﺎت دﯾﮕـﺮ ﺣﻮزهي آﺑﺮﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد. رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاردي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ، دﭼﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮﻻت ﺷﺪﯾﺪي ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ. ﻓﺮﺳـﺎﯾﺶ ﺑـﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﺑﺴﺘﺮ و ﮐﻨﺎرهي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ وﺟﻮد دارد. ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﯿﺰ ﮔﺮدﯾﺪه و رﯾـﺰش ﺗـﻮده اي ﺧﺎك ﺳﺎﺣﻞ را در ﭘﯽ دارد. اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﻘﻄﻊ ﻫﻨﺪﺳﯽ رودﺧﺎﻧﻪ و ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ در رﯾﺨﺖﺷﻨﺎﺳـﯽ آن ﮔـﺮدد. ﺗﻐﯿﯿـﺮات ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺮﯾﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و اﻓﺰاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﺗﻮﻟﯿﺪ رسوب را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ.
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺸﺮوي ﻗﻮس رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺎزهﻫﺎي ﺳﺎﺣﻠﯽ و ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺳﯿﺴـﺎت ﻣﺠﺎور رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد. وﺟﻮد ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﭘﻞ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺳﺎزهي رودﺧﺎﻧﻪاي ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺮﯾـﺎن و ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ آن ﺗﻐﯿﯿـﺮ در ﺑﺴـﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ. ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ اﻃﺮاف اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎ، ﺳﻼﻣﺖ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺳﺎزهي ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﻧﯿـﺰ ﺳـﺎزهﻫـﺎي ﺣﻔـﺎﻇﺘﯽ دﯾﮕـﺮ را ﻫﻤﭽﻮن ﺳﯿﻞ ﺑﻨﺪﻫﺎ، ﺧﺎﮐﺮﯾﺰﻫﺎ، ﮐﻒ ﺑﻨﺪﻫﺎ و… در ﻣﻌﺮض آﺳﯿﺐ دﯾﺪﮔﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ.
وﻗﻮع رسوب ﮔﺬاري در ﻣﻘﺎﻃﻌﯽ از رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﺮاز ﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اداﻣﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﻧـﺪي در ﻣـﻮاردي ﻣﻮﺟﺒـﺎت ﻋـﺮﯾﺾ ﺷﺪن ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآﯾﺪ. در اﺛﺮ اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع ﺳﯿﻞ، اراﺿﯽ اﻃﺮاف رودﺧﺎﻧﻪ دﭼﺎر ﺳﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺗﺒﻌﺎت اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ، اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﺮاز ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺸـﮑﻼﺗﯽ را در رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ دارﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ رﺳﻮﺑﺎت در رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ و ﺑﺎر ﻣﻌﻠﻖ ﺷﺪه ﮐـﻪ ﻫﺮﮐـﺪام ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﻪي ﺧـﻮد، ﻣﺸـﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد. اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﺮاز ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻋﺮﯾﺾ رودﺧﺎﻧﻪ ﺷـﺪه ﮐـﻪ ﺷـﮑﻞ ﺑﺴـﺘﺮ و ﻣﺴـﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ. وﺟﻮد ﺑﺎر ﻣﻌﻠﻖ زﯾﺎد در ﺟﺮﯾﺎن رودﺧﺎﻧﻪ، ﺗﺒﻌﺎت زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد. اﯾـﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﺧﺴﺎرات ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺎزهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪاي و اﺳﺘﻬﻼك اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎ، ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎدن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﺟﻮدات آﺑﺰي رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ.
ﻧﻬﺸﺘﻪ ﺷﺪن رﺳﻮﺑﺎت در ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺣﺠﻢ ﻣﻔﯿﺪ ﻣﺨﺰن ﻣﯽﮔﺮدد. ورود رسوب ﺑﻪ ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎ و ﺗﺮﺳـﯿﺐ آﻧﻬـﺎ ﺑﺎﻋـﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻻﯾﺮوﺑﯽ ﻣﯽﺷﻮد.
-2 -1 ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻐﺬﯾﻪ رﺳﻮﺑﯽ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ رﺳﻮب ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در ﺣﻮﺿﻪﻫﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ رواﻧﺎبﻫﺎي ﺑﻪوﺟـﻮد آﻣـﺪه در ﺳـﻄﺢ ﺣﻮﺿـﻪ، ﺑـﻪ زﻫﮑﺶﻫﺎي ﻓﺮﻋﯽ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ در ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺣﻮﺿـﻪﻫـﺎ و ﺗﻮﻟﯿـﺪ رﺳـﻮب در آﻧﻬـﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮده و در ﺣﺪود اﻫﺪاف اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ. ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺟـﻮد ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان ﺑـﺮاي آﮔـﺎﻫﯽ از ﺟﺰﯾﯿﺎت اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮد.
از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ، ﺗﻮﻟﯿﺪ رسوب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺑﺴﺘﺮ و ﺳﻮاﺣﻞ آن ﺣـﺎدث ﺷـﻮد. ﻣﯿـﺰان ﻧـﺮخ ﺗﻮﻟﯿـﺪ رﺳﻮب از ﺑﺴﺘﺮ و ﯾﺎ ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع رودﺧﺎﻧﻪ دارد ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎ در اداﻣﻪي اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﻋﻮاﻣـﻞ ﻃﺒﯿﻌـﯽ و ﻏﯿﺮﻃﺒﯿﻌـﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﺗﻮﻟﯿﺪ رسوب در ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دﺧﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد:
– ﭘﺪﯾﺪه ي ﮐﻒﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ در ﭘﺎﯾﯿﻦ دﺳﺖ ﺳﺪﻫﺎ
– ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﭘﺲ روﻧﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺧﻨﺪﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در اﺛﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺗﺮاز ﺳﻄﺢ آب و ﯾـﺎ ﮔـﻮدﺑﺮداريﻫـﺎي زﯾﺎد در ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و در ﮐﻮﺗﺎه ﻣﺪت رﺳﻮب زﯾﺎدي را ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ
– ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در ﻗﻮس ﺧﺎرﺟﯽ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ
– آﺑﺸﺴﺘﮕﯽ ﺑﺴﺘﺮ و ﺗﻮﻟﯿﺪ رسوب در ﻣﺤﻞ ﺗﻨﮓ ﺷﺪﮔﯽﻫﺎ، ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﺤﻞ اﺣﺪاث ﭘﻞ
– آﺑﺸﺴﺘﮕﯽ در ﺟﻠﻮي اﭘﯽﻫﺎ (آﺑﺸﮑﻦﻫﺎ)، ﭘﺎﯾﻪي ﭘﻞﻫﺎ، ﺧﺮوﺟﯽ ﮐﺎﻟﻮرتﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﺳﺎزهﻫﺎي آﺑﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ
– آﺑﺸﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮدي و اﻓﻘﯽ (ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل وﺟﻮد ﯾﮏ آﺑﺸﺎر در ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ)
– ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﺮﮐﺎت ﺗﮑﺘﻮﻧﯿﮑﯽ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي زﻣﯿﻦ رﯾﺨﺖﺷﻨﺎﺳﯽ
– ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﻧﺎﺷﯽ از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﺎرهﻫﺎ، اﯾﺠﺎد ﻣﯿﺎﻧﺒﺮﻫﺎ و ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﯿﻼب دﺷﺖ و ﻣﺴﯿﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑـﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻏﯿﺮه
ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮارد ﻓﻮق در زﻣﺮه ي ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺳﻮب ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻧﻮﻋﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻐﺬﯾﻪي رسوبی ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣـﻮارد ذﮐـﺮ ﺷﺪه، ﮔﻪ ﮔﺎه رﺳﻮﺑﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮدهاي و ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪوده ي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ راﻧﺶ زﻣـﯿﻦ، ﮐـﻮه رﯾﺰش، وﻗﻮع ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﮔﻠﯽ و… ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ورود ﺗﻮدهاي رﺳﻮﺑﺎت ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدد. در اﯾـﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ رﺳـﻮﺑﺎت وارد ﺷـﺪه ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﺑﺎﺗﻼق در ﮐﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺎ ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺑﺮاي ﺗﻐﺬﯾﻪي رسوبی ﭘـﺎﯾﯿﻦ دﺳـﺖ رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﻮده و ﺑﺎﻋـﺚ ﺻـﺪﻣﺎت ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ زﯾﺴﺖﺑﻮم رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
-3 -1 ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯿﺰم رﺳﻮبﮔﺬاري
از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺪروﻟﯿﮏ رﺳﻮب، ﻣﻨﺸﺎ ﻋﻤﺪه ي رسوباتی ﮐﻪ در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ، ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﺑﺴـﺘﺮ رودﺧﺎﻧـﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ، ﻣﻘﺪار رﺳﻮب ﻋﺒﻮري از ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻊ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺮﯾﺎن رودﺧﺎﻧﻪ در آن ﻣﻘﻄـﻊ ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد.
از ﺟﻤﻠـﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻫﯿﺪروﻟﯿﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﯽ و ﯾﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﺷﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد. ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾـﻦ ﻣﻘـﺪار ﺑـﯿﺶ از ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﯽ ﺑﺤﺮاﻧـﯽ ﻣﺼـﺎﻟﺢ رسوبی ﺑﺎﺷﺪ، ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮب وﺟﻮد دارد و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﺷﯽ از ﺣﺪ ﻣﺠﺎزي ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، رسوبات ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻌﻠﻖ و ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷﻮﻧﺪ. اﮐﻨﻮن ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺑﺎزهاي از رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯿﺰان رسوب ورودي ﺑﻪ آن ﺑﺎزه ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺰان رسوب ﺧﺮوﺟﯽ ﺑﺎﺷﺪ، ﭘﺪﯾﺪه ي رسوب ﮔـﺬاري ﺣﺎدث ﻣﯽﺷﻮد.
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑـﺮاي ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻣﯿـﺰان رسوب گذاری ﯾـﺎ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ از رودﺧﺎﻧﻪ، ﻧﯿﺎز ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻫﯿـﺪروﻟﯿﮑﯽ آن ﻣﻘﻄـﻊ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ. ﻧﺤـﻮهي ﻓﺮﺳـﺎﯾﺶ و رسوب ﮔـﺬاري در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﯿﺪروﻟﯿﮑﯽ ﺟﺮﯾﺎن واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
4 -1 دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻬﺎر رﺳﻮب
ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ ﻧﺮخ اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮﺑﺎت و ﻣﻬﺎر ﻗﺴﻤﺘﯽ از رﺳﻮب ﺟﺮﯾﺎن، ﻧﻈﺮات و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي آﻧﻬﺎ، روشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اراﺋﻪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑـﺮاي ﻣﻬـﺎر رسوب ، ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ روش، ﮐﻨﺘـﺮل ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ و ﮐﺎﻫﺶ ﻧﺮخ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻮﺑﯽ ﺑﺮاي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﺳﺖ. اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ اراﺋﻪي روشﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع ﺳﺎزهاي و ﻏﯿﺮ ﺳـﺎزه اي، ﻗﺼـﺪ ﮐﺎﻫﺶ ﻧﺮخ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺣﻮﺿﻪ، ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را دارﻧﺪ. روشﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺟﻬﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ در ﻫـﺮ ﺳـﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﺬﮐﻮر وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻣﺮاﺟﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮐﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺣﻮﺿﻪ، ﻋﻤﻠﯿﺎت آﺑﺨﯿﺰداري اﻃﻼق ﻣـﯽﮔـﺮدد وﻟـﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ ﺷـﻮد ﮐـﻪ روشﻫـﺎي ﮐﻨﺘـﺮل ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺣﻮﺿﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﺰﯾﯽ از ﻋﻤﻠﯿﺎت آﺑﺨﯿﺰداري اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮده و اﻫﺪاف دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽـﻮن ﺗﻐﺬﯾـﻪي ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ آﺑﺨﻮان، ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺪه اوج ﺳﯿﻼب، ﺑﻬﺒﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ آب و اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺴﺒﯽ رﻃﻮﺑﺖ ﺣﻮﺿﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد.
اﻣﺎ ﻋﺪه اي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ روشﻫﺎ را ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﻣﻬﺎر رﺳﻮب در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷـﻮد.
ﻣﺸﮑﻼت اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ رﺳﻮب رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪ 3-1 اراﺋﻪ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ روشﻫـﺎي ﮐﻨﺘـﺮل و ﻣﻬـﺎر رسوب در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. اﯾﻦ روشﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي ﮐﻠﯽ روشﻫﺎي ﺳﺎزهاي و ﻏﯿﺮﺳﺎزهاي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد. در روشﻫـﺎي ﺳﺎزهاي، از ﯾﮏ ﺳﺎزه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎزهي ﺧﺎص ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻠﻪاﻧﺪازي و ﺧﺎرج ﻧﻤﻮدن رﺳﻮﺑﺎت از رودﺧﺎﻧﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷـﺪه اﻧـﺪ، اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد.
اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻮاد و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد. روشﻫﺎي ﻏﯿﺮﺳﺎزهاي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷـﺎﻣﻞ روشﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ زﯾﺴﺘﯽ و ﯾﺎ روشﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ. ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از روشﻫﺎي ﺳﺎزهاي و ﻏﯿﺮﺳﺎزه اي ﻧﯿﺰ ﺑﻬـﺮه ﺑﺮد. روشﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ.
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ، اﺑﺘﺪا روشﻫﺎي ﮐﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﺑﺴﺘﺮ و ﺳﻮاﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎي اﺻـﻠﯽ ﺗﻮﻟﯿـﺪ رﺳـﻮب ﻫﺴـﺘﻨﺪ، ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در راﻫﻨﻤﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ، در اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد.
ﺳﭙﺲ روشﻫﺎي ﮐﺎﻫﺶ ﺧﺴﺎرات رسوب اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد. اﯾﻦ روشﻫﺎ در دو دﺳﺘﻪي روشﻫﺎي اﻧﺤـﺮاف رسوب و روشﻫﺎي ﺟﺪاﮐﺮدن و ﺗﺨﻠﯿﻪي رسوب ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. روشﻫﺎي اﻧﺤﺮاف رﺳﻮب ﺑﻪ آن ﮔﺮوه از روشﻫﺎ اﻃﻼق ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ رسوب ، از ورود آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ ﯾﺎ آﺑﮕﯿﺮﻫﺎ ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮي ﻣـﯽﮐﻨـﺪ.
روشﻫـﺎي ﺗﺨﻠﯿـﻪ رسوب ﻧﯿـﺰ ﺷـﺎﻣﻞ آن دﺳـﺘﻪ از روشﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ، ﻫﯿﺪروﻟﯿﮑﯽ و دﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮﺑﺎت ﻧﻬﺸﺘﻪ ﺷﺪه در ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ، ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎ، رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺠـﺎري اﻧﺘﻘـﺎل را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺗﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻞ از رﺳﻮبﮔﺬاري ﺑﺮﮔﺮدد. ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص، روشﻫﺎي ﻣﻬﺎر رﺳﻮب ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻃﺮاﺣﯽ، اﺟﺮا و ﻧﮕﻬـﺪاري ﻣـﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﺎ از ورود رﺳﻮب اﺿﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن رودﺧﺎﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي و ﯾﺎ رﺳﻮب را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي ﺧـﺎرج از ﻣﺤـﺪوده ي ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ ﻓﻨﺎوري اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ.
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮏ روش ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﻬﺎر رسوب در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ، ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤـﻞ ﻃـﺮح، ﺧﺼﻮﺻـﯿﺎت رﯾﺨﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻫﯿﺪروﻟﯿﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ، اﻧﺪازه ي رﺳﻮﺑﺎت و اﻫﺪاف ﻃﺮح داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻬﻨـﺪس ﻃـﺮح، ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺳﭙﺲ روش ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮔﺮدد.