پیشگفتار اطلس جمعیت
امروزه در روند روبه رشد و تکامل جوامع و ملت ها، فراهم بودن »اطلاعات« در زمینه های گوناگون حیات جامعه، نیازی اساسی و الزامی ملی به شمار می آید. تجزیه و تحلیل هوشمندانه داده ها و اطلاعات گسترده و بیشمار و نتیجه گیری صحیح از آنها در قالب سیستم های گوناگون اطلاع رسانی در چند دهه اخیر، در جهان رشدی بی سابقه داشته و توجه برنامه ریزان و مدیران و مجریان امور را به این سیستم ها جلب کرده است.
یکی از شاخص های توسعه و رشد در همه جوامع، حجم سرمایه گذاریهای مالی و انسانی در تأسیس و تکامل سامانه های اطلاعاتی (عمومی و فنی و تخصصی) است. انواع نقشه ها در رشته های تخصصی، با عرضه اطلاعات دقیق کمی و کیفی محیط فیزیکی، در شمار عناصر و ابزارهای مقدم و پایه قرار میگیرند و اهمیت ویژه ای در تمامی سامانه های
اطلاع رسانی کوچک و بزرگ، از سطوح شهری و روستایی تا سطوح منطقه ای و ملی دارند.
اطلس های ملی
اطلس ملی در فرهنگ علوم نقشه )کارتوگرافی( و از نظر صاحبنظران این رشته چنین تعریف میشود:
اطلسها مجموعه هایی مدون و مجلد از نقشه ها، نمودارها، تصویرها و گزارشهای مربوط به یک یا چند موضوع هستند که با نظمی ویژه و دقیق ترین روش ها تهیه میشوند.
اطلس ها به خوبی میتوانند جایگزین دهها جلد کتاب و هزاران برگ گزارش فنی شوند و رئوس برنامه ها و تصمیم گیری ها را روشن تر از هر واسطه اطلاعاتی دیگری بیان کنند. در میان انواع اطلس ها، اطلس های ملی هر کشور جایگاه و اهمیتی ویژه دارند.
عواملی چون دقت در اطلاعات، حجم اطلاعات در واحد سطح، کیفیت هنری اطلاعات پدیده ها و پیوندها و روابط آنها، اطلس ها را از دو منظر در اعتبارات ملی هر کشور سهیم می کند: نخست، محتوای اطلاعاتی ا طلسها که نمایانگر پیشرفت، توسعه و تکامل کشور است و دیگر، نفس کار و ساختار فنی اطلس ها که بیانگر درجه تعالی هر کشور در تولید نقشه های بسیار دقیق و در عین حال زیباست که سریع ترین رابطه را با بیننده و استفاده کننده برقرار میکند.
این دو جنبه، وظیفه تهیه کنندگان ا طلس را در بخش دولتی هر کشور بسیار سنگین و حساس میکند. چه بسا این امر برای مؤسسات بخش خصوصی تولیدکننده نقشه و اطلس با همه تعهد و وظیفه ای که در قبال فرهنگ ملی احساس میکنند در درجه نخست اهمیت نباشد.
ویژگی ها و فواید محوری و جانبی اطلس های ملی
از آنجا که نقشه های مندرج در اطلس های ملی، بخش وسیعی از داده ها و آمارهای مربوط به جوامع و کشورها را در بر می گیرند، امکان دریافت سریع اطلاعات را برای همه گروههای استفاده کننده دانشجویان، مدیران، برنامه ریزان و سیاستگذاران فراهم میکنند. در بسیاری موارد، اطلس ملی میتواند همانند سامانه اطلاعات جغرافیایی به روش قیاسی (و بدون استفاده از رایانه) عمل کند و الیه های اطالعات مرتبط مقایسه شدنی را ارائه کند. برنامه ریزیهای استانی و منطقه ای و کشوری بدون مراجعه و بهره گیری از ا طلس ملی، جامع و کامل نخواهند بود.
ا طلس ملی گزارش دهنده ای دقیق و روشنگر است که مسئولان ذیربط را از پیشرفتهای برنامه ریزی شده و کاستی های هر یک از بخشهای اقتصادی و منابع و ثروتهای تجدیدپذیر یا پایان پذیر آگاه میکند و هشدارهای الزام را به آنان میدهد. ا طلس ملی، واسطه و رسانه اطلاعاتی مهم هر کشور قلمداد میشود که انتقال پذیر است و در دسترس همه مراکز تحقیقاتی و اجرایی و آموزشی قرار میگیرد. ازاینرو زبان فنی واحدی را بین تخصص ها و بخشهای گوناگون و همچنین میان آحاد جامعه و مسئولان فراهم میکند.
ا طلس ملی ضمن آنکه جایگاه هر کشور را از نظر شاخص های توسعه میان کشورها تعیین و معرفی میکند، ویژگی های اجتماع و اقتصاد و فرهنگ کشور و نیز ملاحظاتی را که در هیچیک از مراجع دیگر درج و انعکاس نمییابد، به صورت ساده و فشرده و دقیق عرضه میکند.
ا طلس های تهیه شده در ایران
در کشور ما تلاش هایی در زمینه تهیه ا طلس های موضوعی صورت گرفته است. برخی اطلس های موضوعی که با کیفیت مناسبی در ایران تهیه شده اند عبارتند از:
اطلس اقلیمی ایران، اطلس تاریخی ایران، ا طلس های شیب و مقاطع )مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران(، ا طلس فرهنگی شهر تهران )شورای فرهنگ و هنر(، ا طلس هیدرولوژی )وزارت نیرو(، ا طلس بهداشت و کشاورزی )سازمان نقشه برداری کشور( و چند ا طلس دیگر که بخش خصوصی آنها را منتشر کرده است.
با وجود تلاش های انجام شده پیش و پس از انقلاب اسلامی، کمبود اطلس ملی در ایران همچنان محسوس است و برای رفع آن، پیشنهادها و طرح هایی به سازمان نقشه برداری کشور ارائه شده است. با پایان گرفتن جنگ تحمیلی و همزمان با آغاز برنامه های توسعه اقتصادی اجتماعی، ضرورت تهیه »ا طلس ملی ایران« بیشتر شد، تا آنکه سرانجام در خرداد 1370 با تصویب هیئت محترم وزیران، این وظیفه خطیر به سازمان نقشه برداری کشور واگذار شد.
فرآیند اجرایی مرحله نوین طرح تهیه ا طلس ملی ایران به دو مرحله تقسیم شد. هدف مرحله نخست که از سال 1372 آغاز شد، تهیه یک جلد اطلس عمومی مشتمل بر 4 فصل سیاسی، طبیعی، جمعیتی و اقتصادی بود. این مجموعه در سال 1374 به چاپ رسید.
مرحله دوم، با هدف تهیه حدود 20 جلد اطلس تخصصی در زمینه های مختلف از سال 1374 آغاز شد. پس از تهیه آخرین جلد از اطلس های تخصصی، در سال 1381 با توجه به استقبال کاربران، بازنگری و به روز رسانی اطلس های منتشرشده ضرورت یافت.
