بررسی وضعیت جمعیت عشایر کوچنده کشور در یک قرن گذشته نشان دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر در مقایسه با جمعیت کل کشور است. بر اساس اطلاعات منابع تاریخی، در سال 1245 ه. ش. حدود 38.6 درصد جمعیت ایران عشایری بوده که این نسبت در سال 1345 به 9.6 درصد کاهش پیدا کرده است. بر اساس نتایج سومین سرشماری رسمی عشایر کوچنده کشور توسط مرکز آمار ایران در سال 1387، نسبت جمعیت عشایر به کل جمعیت کشور 1.68 درصد بوده که این امر نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور است.
جدول زیر روند تحولات جمعیت عشایر کوچنده کشور را از سال 1245 نشان می دهد :
سال
جمعيت (هزار نفر)
سهم جمعيت عشايرياز كل جمعيت (%)
كل كشور
عشايري
منابع تاريخي
1245
4400
1700
38.6
1263
7654
1910
24.9
1278
9332
2138
22.9
1302
10000
2000
20
1318
15090
3100
20.5
1342
21000
2000
9.5
مركز آمار ايران
1345
25789
2500
9.6
1353
31951
877
2.7
1366
49445
1152
2.3
1377
62432
1304
2.1
1387
70472.8
1186.4
1.68
مأخذ: سازمان امور عشاير ايران، 1384، الف و ب، مرکز آمار ایران 1387
نکته قابل توجه این است که جمعیت عشا یر کوچنده کشور از سال 1366 تا 1377 روندی رو به رشد داشته است. به عبارت دیگر، هر چند نسبت جمعیت عشایر در مقایسه با کل کشور کاهش یافته (2.3 درصد کل جمعیت کشور در سال 1366 و 2.1 درصد در سال 1377) اما جمعیت عشا یر کوچنده کشور از 1,152,000 نفر در سال 1366 به 1,304,000 نفر در سال 1377 افزایش یافته که نکته‌ای قابل تامل است. در سرشماری سال 1387 این روند مجدداً برعکس شده و جمعیت عشایری به 1,186,398 نفر رسیده که با کاهش جمعیت نسبت به سرشماری سال 1377 مواحه شده است.
جدول زیر روند تغييرات برخي شاخص هاي اجتماعي و جمعيتي عشا يری کوچنده کشور طي سه دوره سرشماري در سال های 1366، 1377 و 1387 را نشان می دهد :
شرح عناوين
واحد
سرشماري 1366
سرشماري 1377
سرشماري 1387
درصد رشد در کل دوره
درصد رشد سالانه
تعداد خانوار
خانوار
180233
199975
213173
18.3
0.91
جمعیت
نفر
1152099
1304089
1199810
4.14
0.21
بعدخانوار
نفر
39/6
52/6
58/5
12.7-
0.63-
نسبت جنسی
درصد
108
107
106
1.85-
0.93-
تعداد ایل
ایل
92
102
104
13
0.65
تعداد طایفه
طایفه
547
593
552
0.19
0.05
مأخذ: نتایج سرشماري عشاير كوچنده (1387)
اطلاعات اولین سرشماری ثبتی مبنای عشا یر کوچنده کشور در سال 1399
سهم جمعیت عشایر از کل جمعیت کشور
نسبت جنسی
بعد خانوار
جمعیت زنان
جمعیت مردان
تعداد خانوار
جمعیت
1.4
113
4.4
523246
591795
251624
1115041
عشا یر کوچنده کشور در 31 استان استقرار دارند و به غیر از استان کردستان، سایر استان ها دارای جمعیت عشا یری می باشند.
۱-۱ برحسب بند »د« ماده ۱ قانون ثبت احوال کشور، یکی از وظایف سازمان ثبت احوال، ثبت رویدادهای ازدواج و طلاق است. همچنین بند »۶۷ »اصول و توصیه های بین المللی برای نظام ثبت احوال و آمار حیاتی به این مطلب اشاره دارد که در فرایند تولید آمار حیاتی هیچ جایگزینی برای یک نظام ثبت احوال با طراحی و مدیریت درست به عنوان منبع اطلاعات مربوط به رویدادها وجود ندارد.
۲-۱ هرچند در انجام وظایف قانونی، سازمان ثبت احوال کشور با کمک دفترخانه های ازدواج و طلاق و سازمان ثبت اسناد و املاک ، گام های بزرگی را برای دقیق تر شدن آمارهای ازدواج و طلاق برداشته است، اما هنوز پرسش های بسیاری نزد پژوهشگران این مقوله باقی است که پاسخی درخور برپایه آمار و اطلاعات متقن و قابل اعتماد برای آن ارائه نشده است.
۳-۱ با اقــدام بــه الکترونیکــی کــردن فرآینــد تبــادل داده بیــن دفترخانه هــای ازدواج و طلاق و پایــگاه اطلاعات جمعیــت کشــور در سال ۱۳۹۵ ،وضعیت پوشــانش زمانــی ثبــت ازدواج و طلاق در پایــگاه اطلاعات جمعیــت کشــور و کیفیــت آمارهــای ثبتــی ایــن دو رویــداد به مراتب بهبود یافت.
۴-۱ امــا هنــوز از دیگــر ظرفیت هــای چنیــن نظــام ثبتــی بــرای مطالعــات جمعیتــی، از جملــه انجــام نمونه گیــری حیــن ثبــت بــرای انجــام مطالعــات گســترده تر وضعیــت زناشــویی در کشــور اســتفاده نشــده اســت.
۵-۱ دفتــر آمــار و اطلاعات جمعیتــی و مهاجــرت ســازمان ثبــت احــوال کشــور بر پایه وظیفه قانونی این سازمان در تولید و انتشار آمارهای انسانی سراسر کشور و با در نظر داشتن ظرفیت گسترده امکان دسترسی به کارشناسان آمار در ادارات ثبت احوال، در سال ۱۳۹۶ تالش برای تولید و ارائه آمارهای تفصیلی در این زمینه را آغاز کرد؛ تا شرایط را برای بررسی های موشکافانه تر وضعیت شکل گیری و گسست ازدواج و نهاد خانواده در ایران فراهم آورد.
۶-۱ همزمان با اجرای طرح، برپایه مصوبه پنجاه و هفتم شورای عالی آمار در سال ۱۳۹۷ ،سازمان ثبت احوال کشور به عنوان مرجع تولید و انتشار آمار ازدواج معرفی شده است، از این رو برنامه ریزی برای اجرای موج های بعدی پیمایش از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
۷-۱ با توجه به ضرورت تعمیم نتایج در سطح ملی، پرسشنامه های طرح با مشارکت همکاران استانی از طریق پرسشگری از زوجین در مراکز استان ها )به جز تهران( تکمیل شد. محل تکمیل پرسشنامه های ازدواج آزمایشگاه های انجام آزمایش قبل از ازدواج و پرسشنامه های طلاق ، دفترخانه های طلاق مراکز استان ها بوده است.
۸-۱ مدت زمان پرسشگری برای این پیمایش ۷ ماه )از اول شهریور ۱۳۹۶ تا پایان اسفند ماه ۱۳۹۶ )درنظر گرفته شده بود که به دلیل مشکلات به وجود آمده در طی اجرای طرح، اجرای پرسشگری در برخی از استان ها تا پایان مهرماه ۱۳۹۷ به طول انجامید.
۹-۱ فاز گرداوری داده های پیمایش با اتمام مرحله داده آمایی )پایان آذرماه ۱۳۹۷ )و ویرایش موضوعی و محتوایی )بهمن ماه ۱۳۹۷ )به پایان رسید.
۱۰-۱ تعداد کل پرسشنامه های پذیرفته شده در این پیمایش که در مراکز استان ها به جز تهران به انجام رسید، در پیمایش ازدواج تعداد ۹۴۸۵ پرسشنامه شامل ۹۳۵۱ پرسشنامه کامل و ۱۳۴ پرسشنامه ضمیمه )در مواردی که یکی از زوجین حضور نداشتند( و در طلاق ۴۰۵۴ پرسشنامه شامل ۳۲۶۸ پرسشنامه کامل و ۷۸۶ پرسشنامه ضمیمه )در مواردی که یکی از زوجین حضور نداشتند( است.
۱۱-۱ در طراحی این فعالیت به گونه ای عمل شده تا نتایج حاصل از داده های آن در سطح ملی معتبر باشد. ۱۲-۱ این راهنما به منظور آشنایی با فایل داده های پیمایش تهیه شده است. برای توضیحات بیشتر در رابطه با پیمایش ملی ازدواج و طلاق ، خواننده میتواند به دفتر اول از مجموعه گزارش های موج اول پیمایش ملی ازدواج و طلاق مراجعه کند.
ابزار گرداوری داده های ازدواج و طلاق و برخی نکات کلیدی در رابطه با آن
۱-۲ ابزار گرداوری داده ها در این طرح، پرسشنامه محقق ساخته بوده و تکمیل پرسشنامه با مراجعه حضوری پرسشگر و تکمیل پرسشنامه براساس اظهارات پاسخگو صورت گرفته است.
۲-۲ سوالات پرسشنامه، مجموعهای از سوالات بسته، یعنی سوالاتی با یک دسته پاسخهای معین، و سوالات باز، سوالاتی که پاسخگو فرصت بیان نظرات یا عبارت های خودش را دارد، است.
۳-۲ پرسشنامه ازدواج شامل ۵۳ سوال است که در ۷ بخش جداگانه تنظیم شده است که در بخش هفت پرسشنامه ازدواج، پرسشگر توصیفی از پاسخگو را بیان و میزان همکاری و نحوه برخورد پاسخگو و مسئولان آزمایشگاه را مشخص کرده است.
۴-۲ پرسشنامه طلاق شامل ۷۲ سوال است که در ۸ بخش جداگانه تنظیم شده است. در بخش هشت پرسشنامه طلاق، پرسشگر توصیفی از پاسخگو را بیان و میزان همکاری و نحوه برخورد پاسخگو و مسئولان دفترخانه را مشخص کرده است.
۵-۲ پرسشنامه ها قبل از ارسال به استان ها و براساس کد استان و کد نوع پرسشنامه )برای ازدواج کد ۱ و برای طلاق کد ۲ )شماره گذاری شده و هر استان تنها شماره ترتیب )ردیف( پرسشنامه ها را درج کر ده است.
۶-۲برای اجرای این طرح، از دو پرسشگر )شامل کارشناس مسئول آمار و یک همکار خانم به عنوان پرسشگر دوم( به صورت همزمان )یک نفر برای پرسشگری از زن و دیگری شوهر( استفاده شده است.
۷-۲ در تکمیل پرسشنامه های ازدواج، انتخاب آزمایشگاه مورد نظر برای پرسشگری در استان هایی که تعداد آزمایشگاه های انجام آزمایشات قبل از ازدواج در مرکز استان بیش از یکی است، به صورت تصادفی )با تعیین شماره برای هر آزمایشگاه و قرعه کشی( یکی از آزمایشگاه ها انتخاب شده است.
۸-۲ در تکمیل پرسشنامه طلاق، یکی از دفترخانه های معرفی شده در جدول شماره ۱ به تصادف )در صورتی که تعداد دفترخانه های طلاق بیش از یک مورد باشد( انتخاب شده است. همچنین شماره دفترخانه پیشنهادی در قسمت »دفتر خانه به تصادف انتخاب شده« معرفی شده است.
۹-۲ پرسشگران پس از هماهنگی الزم با مسئول آزمایشگاه های انجام آزمایش قبل از ازدواج و یا دفترخانه طللاق، در محل حاضر و اقدام به تکمیل پرسشنامه کرده اند.
۱۰-۲ زمان اجرای این طرح برای رویداد ازدواج و طلاق، یک روز کامل از شنبه تا چهارشنبه )به انتخاب پرسشگر( و تا پایان ساعت کاری آزمایشگاه )در پرسشنامه ازدواج( و دفترخانه ثبت طلاق )در پرسشنامه طلاق( بوده است. نحوه اجرای این طرح به صورت تمام شماری، یعنی تکمیل پرسشنامه برای تمام کسانی که به آزمایشگاه و یا دفترخانه ثبت طلاق مراجعه کرده اند، است.
۱۱-۲ تکمیل پرسشنامه ازدواج/طلاق به صورت جداگانه برای زن و مردی که به آزمایشگاه/دفاتر ثبت طلاق مراجعه کرده اند، انجام شده است. از خود زن و شوهر )در حال ازدواج یا طلاق( پرسیده شده است. در صورت عدم حضور زن و مرد ۱۲-۲ پرسشنامه صرفاً و حضور وکیل به جای هر یک از آنان و یا هر دو، پرسشنامه براساس اظهارات وکیل تکمیل نشده است.
۱۳-۲ در صورت عدم حضور همزمان زن و شوهر )حضور یکی از زن یا شوهر و غیبت دیگری( در آزمایشگاه/دفترخانه ثبت طلاق، پرسشنامه کامل )پرسشنامه شماره ۱ و ۳ )برای فرد حاضر )زن یا شوهر( و پرسشنامه ضمیمه )پرسشنامه شماره ۲و۴ )برای فرد غایب تکمیل شده است.
۱۴-۲ فایل داده های ازدواج با نام MARtotal شامل ۹۴۸۵ رکورد )پاسخگو/پرسشنامه( است که ۹۳۵۱ از آنها مربوط به رکوردهایی است که برای آنها پرسشنامه کامل و ۱۳۴ از آنها پرسشنامه ضمیمه )در مواردی که یکی از زوجین حضور نداشت( تکمیل شده است.
۱۵-۲ فایل داده های طلاق با نام DIVtotalشامل ۴۰۵۴ رکورد )پاسخگو/پرسشنامه( است که ۳۲۶۸ از آنها مربوط به رکوردهایی که برای آنها پرسشنامه کامل و ۷۸۶ از آنها پرسشنامه ضمیمه )در مواردی که یکی از زوجین حضور نداشت( تکمیل شده است.
سایت Geonline، سایتی مرجع برای مرتفع نمودن نیاز علاقمندان، پژوهشگران، دانشجویان و دانش آموزان در حوزه جغرافیا است که برای تمامی سنین و سطوح مطالب کاربردی دارد.
