براساس جزئیات میزان بارندگی استان‌ها در ۲۳ استان با میانگین بارش بلندمدت و سال گذشته فاصله زیادی داریم
ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه:می‌خواستم این‌طور شروع کنم که چند کشور در دنیا هستند که در یک‌چنین وضعیت سوررئالی قرار بگیرند که چند روز پیاپی به‌خاطر برودت هوا و بارش سنگین برف و کمبود گاز و مسائل این‌چنینی تعطیلی‌هایی را تجربه کنند و درست بعد از اینها و به فاصله یک روز و با کاهش بارندگی‌ها، جلسات کمیته اضطرار برای آلودگی هوا تشکیل بدهند که ببینند روز بعدی را به این خاطر تعطیل کنند یا نه، که خب پشیمان شدم چون حداقل برای خود ما این چیزها تجربیات جدیدی نیست و تقریبا هر از چندگاهی، چیزهای این‌چنینی و عجیبوغریب را تجربه می‌کنیم.
بگذریم. این چندروزه بارندگی‌های خیلی خوبی را هم به‌صورت برف و هم باران در اقصی‌نقاط کشور داشتیم و اگر از مشقت‌هایی که به دلایل بسیار، خصوصا کم‌کاری برخی نهادها و مسئولان صورت گرفت و… بگذریم، دل خیلی‌ها را شاد کرد و خیلی‌های دیگر را هم البته به سمت ارائه تحلیل‌های عجیبوغریب سوق داد. ناگفته نماند این مورد هم در کشور ما کم نیست. همین چند سال پیش در جریان سیلاب‌های سال 98 و قبل و بعد از آن، عده‌ای بدون هیچ تخصص و اطلاعی این طرف و آن طرف از ترسالی می‌گفتند و اینکه ایران وارد یک دوره طولانی ترسالی شده است و من‌بعد بارش‌ها دست از سر ایران برنخواهند داشت و مدام سیلابی خواهیم بود.
منتها همان موقع خیلی‌ها گفتند و هم کمی بعدترش مشخص شد این ادعای توهم ترسالی بود و آنها در ارائه تحلیل اشتباه زده بودند. حالا هم با بارش‌های اخیر و سفیدپوشی ارتفاعات، عده‌ای ادعای بارش‌های بی‌سابقه و زیاد و جبران کمبودها و مسائلی از این دست را طرح می‌کنند که مثل همان ماجرای ترسالی، آبکی است.
با در نظر گرفتن بارندگی‌های آینده هم بارش‌ها به متوسط همیشگی زمستان نمی‌رسد
در ادامه و برای اینکه خیلی هم توهم عبور از خشکسالی نداشته باشیم و شیرآب را مثل شیر خیالات‌مان بی‌محابا باز نکنیم، نگاهی به اطلاعات و آمار موجود از میزان بارندگی‌های امسال (از ابتدای سال آبی تا امروز) می‌اندازیم و آن را هم با مدت مشابه سال گذشته و هم دوره درازمدت مقایسه می‌کنیم تا ببینیم آن چه رخ داده و این بارش‌ها، نه‌تنها کمبودهای گذشته را جبران نکرده بلکه حتی نسبت به وضعیت نرمال هم اصلا نشان‌دهنده وضعیت خوبی نیست. قبل از مشاهده آمارها مرور چند اظهارنظر خالی از لطف نیست.
صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در تشریح وضعیت آب‌وهوایی کشور و پیش‌بینی وضعیت روزهای آینده خاطرنشان کرد: «امسال از ابتدای سال زراعی که اول مهر می‌شود تا تاریخ 24 دی‌ماه، 24 درصد کاهش بارش را نسبت به بلندمدت شاهد هستیم. اعدادی که برخی بیان می‌کنند درست نیست. آن چیزی که وجود دارد 24 درصد کاهش بارش نسبت به بلندمدت از ابتدای سال آبی جاری است.
ممکن است اعداد ادعایی مربوط به همین چند روز اخیر باشد. از ابتدای دی‌ماه تاکنون (24 دی‌ماه) 32 میلی‌متر بارش داشتیم که متوسط بلندمدت حدود 24.7 میلی‌متر است یعنی حدود 7 میلی‌متر بیشتر از بلندمدت بارش اتفاق افتاده است ولی عمده آن در مناطق جنوبی کشور بوده است.
پیش‌بینی آینده هم اینکه امروز اخطار وقوع سیلاب را در استان‌هایی همچون بوشهر، جنوب فارس، جنوب کرمان، شمال هرمزگان دادیم که می‌توانند سیلاب و آبگرفتگی گسترده معابر را داشته باشند. بارش باران در استان خوزستان شدید است و می‌تواند مشکلاتی را ایجاد کند. ضمن اینکه بارش برف را در شمال استان فارس، کهگیلویهوبویراحمد، چهارمحالوبختیاری، جنوب اصفهان، استان یزد، شمال استان کرمان و همچنین در خراسان‌جنوبی خواهیم داشت.
بارش برف می‌تواند مشکلاتی را در نواحی استان یزد، جنوب اصفهان و شمال استان فارس و شمال استان کرمان به وجود بیاورد. بعد از آن تقریبا در روزهای آینده، چهارشنبه بارش‌هایی را در استان سیستانوبلوچستان، هرمزگان، کرمان و خراسان‌جنوبی خواهیم داشت. بعد از آن بارش خاصی را نداریم.
برای بلندمدت به‌طور کلی در زمستان بارش‌ها نرمال است ولی دو بخش می‌توان درباره آن صحبت کرد که یکی نیمه شمالی کشور است و دیگری نیمه جنوبی کشور، در نیمه جنوبی وضعیت بارش‌ها مناسب است و در واقع می‌توانند تا میانگین بلندمدت پیش بروند یعنی معادل میانگین بلندمدت بارش داشته باشند. ولی در نیمه شمالی مشکل کم‌آبی را کماکان خواهیم داشت و مشکلات حاد خواهد بود. اگرچه بارش‌هایی خواهیم داشت ولی نمی‌تواند کمبود بارش گذشته را جبران کند حتی به اندازه بارش متوسط زمستان هم نمی‌رسد.
در نیمه شمالی کشور مشکلات آب کماکان وجود دارد. این هم که آیا این مدل بارندگی‌ها و وضعیت فعلی قابل‌پیش‌بینی بود یا نه، باید بگویم بله، منتها دو مورد را با هم ادغام نکنیم، یکی بارش و دیگری کاهش دماست. هر دو پیش‌بینی شد ولی اینکه اینها چیز نرمال و طبیعی زمستان است، بخشی این‌طور است و بخشی نیست.
تقریبا نیمه شرقی کشور کاهش دمایی که اتفاق افتاد کاهش زیادی بود و در خیلی جاها در 10-5 سال گذشته بی‌سابقه یا کم‌سابقه بودند ولی اگر بگوییم این نادر است و هیچ‌گاه نبوده است درست نیست ولی اینکه امر عرفی و معمولی هم بوده، نه نبود.»
ما 5 برابر دریاچه ارومیه آب مصرف کرده‌ایم بدون اینکه جایگزینی برای آن داشته باشیم
محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط‌زیست اما روایت دیگری از بارندگی‌های اخیر داشت. وی با ارائه اطلاعات و آماری به «فرهیختگان» گفت: «آخرین آماری که وزارت نیرو بیان کرده بیلان منفی ما 140 میلیارد مترمکعب است. یعنی ایرانیان 140 میلیارد مترمکعب بیشتر از آن چیزی که وارد سفره‌های آب زیرزمینی شده برداشت کردند. این میزان به معنای دریاچه ارومیه‌ای است که 5 برابر بزرگ‌تر از دریاچه ارومیه خوب ما باشد. یعنی 5 دریاچه ارومیه آب مصرف کردیم. بدون اینکه جایگزینی برای آن تعیین کنیم.
کل آب قابل‌استحصال ما در یک سال حدود 100 میلیارد مترمکعب است یعنی اگر ایرانیان یک سال آبی مصرف نکنند باز هم نمی‌توانیم این کسری را جبران کنیم. پس نباید فکر کنیم این بارش‌هایی که اتفاق افتاده می‌تواند مشکل کمبود آب ما را حل کند، اما از این نظر این می‌تواند مثبت باشد که نگران این شدیم ذخایر آب شیرین حتی در مخازن سدها جوابگوی جمعیت کشور نباشد.
بحرانی که در همدان داشتیم، در چهارمحالوبختیاری داشتیم با ریزش 5.5 متر برف در کوهرنگ و یک برف دو متری در همدان و الوند تقریبا برای سال آینده حل شده و برای تامین آب شرب مشکلی نداریم. کل بیلان آب ما 8.5 میلیارد مترمکعب برای یک سال است.
فقط در این هفته 6 میلیارد مترمکعب در پشت سدهای کشور جمع‌آوری شده است یعنی در یک هفته به اندازه جمعیت 70 میلیونی ما آب ذخیره شده است. با توجه به ادامه این بارندگی‌ها تا پایان زمستان مشکلی برای تامین آب شرب نخواهیم داشت. اگر بتوانیم وضعیت حق‌آبه کشاورزی و صنعت را متناسب با واقعیت‌های بوم‌شناختی تعریف کنیم و بیشتر از 60 درصد مجموع آبی که به کشاورزی، صنعت و شرب اختصاص می‌دهیم تعیین نکنیم به‌صورت پایدار می‌توانیم در طول یک دوره ده‌ساله کسری بیلان خود را نیز جبران کنیم.
یعنی 40 درصد منابع آبی خود را در اختیار محیط‌زیست یعنی سفره‌های آب زیرزمینی، تالاب‌ها و جاری بودن رودخانه‌ها قرار دهیم. این آن اتفاقی است که باید بیفتد اگرچه می‌خواهیم در درازمدت مطمئن باشیم کشور درگیر ریزگردها و نابودی تالاب‌ها و مشکلی به نام فرونشست زمین و ترک برداشتن ساختمان‌ها نخواهد شد.
کار مهمی که باید انجام شود این است که اقتصادی را تعریف کنیم که آب‌محور نباشد، یعنی فشار روی آب را به‌عنوان کالای اقتصادی کاهش دهیم و از آب به‌عنوان کالای زیستی استفاده کنیم. این مهم‌ترین اتفاقی است که باید بیفتد. باید سراغ این برویم که اگر می‌خواهیم برق تولید کنیم این میزان متکی به نیروگاه‌های حرارتی نباشیم و از طریق انرژی برق‌آبی، نیروگاه‌های اتمی، نیروگاه‌های خورشیدی و بادی و زمین‌گرمایی و تفاوت دمایی که به‌صورت متوسط 50 درجه تفاوت دما در این سرزمین داریم انرژی تولید کنیم.
از نظر منطق پدافند غیرعامل هم باید تنوع تولید انرژی داشته باشیم که یک‌باره کشور آسیب‌پذیر نشود و مجبور شویم مازوت بسوزانیم و گاز برخی از استان‌ها را قطع کنیم.
اگر این کار را کنیم فشار بسیار زیادی در اثر نیروگاه‌های حرارتی به منابع آب ما وارد می‌شود چون یکی از مهم‌ترین عوامل مصرف آب هستند و تولید دی‌اکسیدکربن و آلودگی هوا و مصرف سوخت مازوت، کم می‌شود و ما با مازاد انرژی مواجه می‌شویم که می‌توان آن را فروخت و پول پایدار برای کشور تولید کنیم. به‌تدریج در حوزه‌های پژوهشی سرمایه‌گذاری کنیم و سراغ معرفی کسب‌وکارهایی برویم که آنها به آب وابسته نیستند. این به معنای صنایع های‌تک است که نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است. به‌طور متوسط در بخش پژوهش کمتر از یک‌دهم جی‌تی‌پی را اختصاص می‌دهیم.
در کشورهای پیشرفته 13-12 درصد جی‌تی‌پی است و برای همین می‌توانند خود را به‌روز کنند. متاسفانه ما خام‌فروشی می‌کنیم. چون پژوهش‌های ما آنچه باید باشد نیست. چون سرمایه‌گذاری در این حوزه نمی‌کنیم، پول نداریم که در این حوزه سرمایه‌گذاری کنیم. با صادرات انرژی ما می‌توانیم پول تولید کنیم و این مزیت واقعی است که اگر روی این سرمایه‌گذاری کنیم و به سمت اقتصادی برویم که آب‌محور نباشد بسیاری از مشکلات ما حل می‌شود.
اگر می‌خواهیم به گام دوم برسیم یعنی یکی از 7 کشور جهان در سال 1450 باشیم باید در این مسیر حرکت کنیم. درباره وضعیت هیرمند و استان سیستانوبلوچستان هم باید بگویم که تصاویر ماهواره‌ای خوب است ولی طالبان بند کمال‌خان و مسیر هیرمند را عوض کرده است و اجازه نمی‌دهد آب وارد هیرمند شود. یک قطره آب هم وارد هیرمند نمی‌شود. اگر سیل‌های وحشتناکی اتفاق افتد و ذخیره آنها پر شود مجبور هستند آب را رها کنند ولی در شرایط نرمال اجازه نمی‌دهد.
با این برفی که آمده است احتمال این را افزایش می‌دهد که نتوانند جلوی این را بگیرند و وارد ایران شوند. این خبر خوشی است. در درازمدت ایران باید بتواند از طالبان حق‌آبه 800 میلیون مترمکعبی خود را بگیرد. اگر بتوانیم به طالبان برق بفروشیم با رضایت خاطر به ما این آب را می‌دهند که ما با مهار بادهای 120 روزه سیستان و با توربین‌های بادی می‌توانیم این کار را کنیم که الان دیدم 9 توربین را راه‌اندازی کردند. با این روش می‌توان آب را به‌راحتی از طالبان گرفت چون طالبان می‌گفت خشکسالی است و اصلا آب نداریم ولی الان دیگر نمی‌تواند این حرف را بزند.»
وضعیت آب در کشور همچنان بحرانی است
احد وظیفه رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی هم در ادامه در ارتباط با اطلاعات و آمارهایی که از بارندگی‌های اخیر اعلام می‌کنند و خوش بینی‌هایی که نسبت به این بارش‌ها القا می‌شود به «فرهیختگان» گفت: «در بارش برف، خود بارش یک مساله است ولی دما هم اهمیت دارد. گاهی مواقع ممکن است بارش کم باشد ولی دما خیلی سرد شود یا پایین باشد، که این باعث می‌شود برف بماند و آب نشود.
از ابتدای دی که تقریبا در ارتفاعات برف داشتیم که برف سنگینی نبود به‌خصوص در عرض‌های شمالی کشور یعنی البرز الان بررسی کنیم پوشش برف قابل توجهی دارد و حتی ممکن است از نرمال در چند روز که آفتاب نیست، بیشتر شود. به‌طور کلی برف هم بخشی از بارندگی است.
آن‌چیزی که به‌عنوان بارش اعلام می‌کنیم آب معادل حاصل از بارش برف هم شامل می‌شود یعنی فقط باران نیست. در‌حال‌حاضر از ابتدای دی‌ماه تاکنون 33 میلی‌متر بارندگی داشتیم که از 25.4 میلی‌متر مقدار بارندگی یک و نیم درصد بیشتر بوده است که این میانگین کشوری است. در استان خاصی را بیان نمی‌کنم. بنابراین یک و نیم درصد اضافه بود یا حدود 8 میلی‌متر اضافه‌تر از مقدار نرمال مربوط به دی‌ماه تا 25 دی بوده است.
از ابتدای سال 65.2 میلی‌متر دریافت کردیم که میانگین بلندمدت آن 85 میلی‌متر است. بنابراین 23 میلی‌متر از این‌ور کمتر دریافت کردیم. از ابتدای سال آبی که یک مهر تا الان را حساب کنیم بارش کشور 3 درصد زیر نرمال است اما مشخصا برای این مقدار زیر نرمال بارش بودن در استان‌هایی که بارش‌های نرمال دارند مثل کهگیلویه‌و بویراحمد تقریبا به اندازه نرمال بارش داشتیم که 327 میلی‌متر در مقابل 326 میلی‌متری که باید دریافت می‌کرد. یعنی 327 میلی‌متر بارش دریافت کرده و در بلندمدت تا دیروز یک میلی‌متر تفاوت دارد که می‌توان گفت در حد نرمال است.
در استان فارس 141 میلی‌متر بارش دریافت شده که نرمال 130 میلی‌متر بوده است بنابراین 11 میلی‌متر یا 8.6 درصد بالاتر بوده است.
استان‌های دیگر مثل خراسان شمالی تقریبا منفی ده درصد است. استان اصفهان منفی ده است یعنی ده درصد با نرمال اختلاف دارد. یزد حدود 7 میلی‌متر بیشتر از نرمال بارش دریافت کرده است، همین 7 میلی‌متر 20 درصد بارش یزد است. در خیلی از استان‌های کشور بارندگی‌ها تا این زمان کمتر از نرم بوده است مثلا کردستان و اردبیل 55 درصد زیر نرم بوده است. استان تهران 62 درصد زیر نرمال است. البرز 35 درصد زیر نرم است، آذربایجان غربی 40 درصد، آذربایجان شرقی 48 درصد کمتر از نرمال هستند. گیلان 38 درصد، مازندران 40 درصد زیر نرمال هستند.
همه اینها مجموع استان‌هایی که بیش از نرمال بارش دریافت کردند و کمتر از نرمال دریافت کردند، میانگین بگیریم در کشور تاکنون حدود 20 میلی‌متر بارش کمتر از نرمال یا 23 درصد کمتر از نرمال بوده است. این در‌حدی است که حتی نسبت به سال گذشته 20 درصد پایین‌تر هستیم. سال گذشته این زمان تقریبا اوایل به نرمال رسیدیم و بعدا کم‌بارشی‌ها شدت گرفت که در پایان سال آنومالی شدید منفی داشتیم. الان وضعیت نسبت به سال قبل بدتر است. به صورت استانی تفاوت می‌کند. امسال نسبت به سال گذشته 60 درصد زیر نرمال است ولی این آنومالی منفی سال گذشته زیادتر بود.
امسال علی‌رغم کم‌بارشی نسبت به نرمال ولی نسبت به سال گذشته 59 درصد شرایط بهتر است. ایلام همین‌طور است که نسبت به سال گذشته 84 درصد بارندگی بهتر از سال قبل است گرچه امسال هم هنوز به نرمال نرسیده و 19 درصد زیر نرمال است. در استان‌های جنوب غرب و جنوب شرایط نسبتا بهتر است و تقریبا نزدیک نرمال هستند مانند ایلام، خوزستان، تاحدودی کرمانشاه، چهارمحالوبختیاری، کهگیلویهوبویراحمد، فارس، بوشهر، هرمزگان، جنوب سیستانوبلوچستان، یزد، بخش‌های غربی اصفهان شرایط نسبت به سال گذشته بهتر است.
منتها نیمه شمالی کشور از شمال‌غرب تا شمال‌شرق و فلات مرکزی که شامل قم و مرکزی و همدان، قزوین و… می‌شود و از آذربایجان غربی و شرقی تا زنجان و قزوین و البرز و تهران، سمنان و خراسان به‌شدت آنومالی منفی و کم بارشی دارند. الان اگر تصاویر ماهواره‌ای پوشش برف را بسنجید نسبت به سال گذشته تحت پوشش برف بیشتر است منتها این پوشش برف به علت این است که اگر دما را بررسی کنیم نسبت به نرمال پایین‌تر است یعنی به نسبت زمستان سردتری را تجربه می‌کنیم.
ضخامت این سطح پوشش برف کم است ولی تصاویر ماهواره‌ای مساحت گسترده‌تری را نشان می‌دهد که به هیچ عنوان مبین انباشت بیشتر از نرم ذخیره برفی در بالادست مناطق کوهستانی نیست یعنی آب معادل برف کمتر از نرمال است همان‌طور که بارندگی‌های این مناطق بسیار کمتر از نرمال هستند.
اما اتفاق خاص کمبود بارش است. تهران شرایط بحرانی دارد و مقدار آب دریاچه‌های سدهای تهران تنها 15-14 درصد آب دارند و این میزان نسبت به شرایط سال قبل نزدیک به 100 میلیون مترمکعب کمتر است. این میزان بخش قابل‌توجهی پشت آب سدها چیزی است که ته دریاچه نشسته است و گل است. قابل برداشت نیست. درنتیجه از وضعیت آبی در استان تهران، در البرز، خراسان شرایط مطلوبی نداریم و همین‌طور همدان وضعیت خوب نیست. کمبود آبی که در همدان سال گذشته بود الان نیز ادامه دارد.
این مناطق با محدودیت شدید دسترسی به منابع آب تجدیدپذیر و قابل دسترس مواجه هستند و این کم‌بارشی می‌تواند در ماه‌های آینده عواقب جدی داشته باشد. به هر حال شاید الان زمستان است و دما پایین است مصرف آب همانند تابستان نیست ولی مقداری باید نگران وضعیت آب در فصل پیش‌رو باشیم. خوشبختانه برفی که آمد خیلی خوب بود و برای تهران لازم است اما تا دیروز وضعیت بارش استان تهران به‌گونه‌ای است که 62 درصد نسبت به نرمال پایین‌تر است و این عدد درشتی است؛
با توجه به اینکه ما تقریبا دو هفته دیگر پایان نیمه سال آبی را داریم یعنی 15 بهمن نصف سال آبی را از سر گذراندیم و نیم دیگر باقی مانده است. درصد منفی بارش تا این حد بسیار قابل‌ملاحظه است و اگر بارندگی‌های نیمه دوم زمستان و فصل بهار در حد نرمال نباشد احتمال دارد تابستان بسیار سختی را پیش روی ما قرار دهد و با کمبود آب بسیار شدیدی روبه‌رو می‌شویم.»
