تدوین شاخص های کیفیت زندگی

ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻠﯽ ﻃﺮح

اﻣﺮوزه کیفیت زندگی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻠﯿﺪي ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ اﺳـﺖ . ﺑـﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰان در ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺳﻄﻮح کیفیت زندگی در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ راﻫﮑﺎرﻫـﺎي ﺑﻬﯿﻨـﻪ اي را ﺑـﺮاي ﺑﻬﺒﻮد کیفیت زندگی ﻧﻮاﺣﯽ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه از ﻧﻈﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺎﺑﻨـﺪ .

ﻣﻔﻬـﻮم »کیفیت زندگی« دﺧﺎﻟﺖ دادن ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐﯿﻔﯽ در اﻫﺪاف ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻋﻤـﺮان ﺷـﻬﺮي و ﻣﻨﻄﻘـﻪ اي اﺳﺖ . ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در واﻗﻊ واﮐﻨﺸﯽ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾـﮏ ﺑﻌـﺪي اﻗﺘﺼـﺎدي در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﮐﺎﻟﺒﺪي در ﻣﻘﯿﺎس ﺷﻬﺮي، و ﺗﻼﺷﯽ اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮ و ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي در ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي .

ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻔﻬﻮم کیفیت زندگی، ﻣﺮﮐﺰﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ رﯾـﺰي ﺷـﻬﺮي و روﺳـﺘﺎﯾﯽ ﭘـﺮوژه »ﻃﺮاﺣﯽ و ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﺳﻨﺠﺶ ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﮐﺸﻮر« را ﺑﺎ ﻫﻤﮑـﺎري ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﺻﻪ اي از ﻧﺘﺎﯾﺞ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ در ﺷﺶ ﻓﺼﻞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ، اﺷﺎره ﻣﯽ ﺷﻮد .

در ﻓﺼﻞ اول ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺑﻌﺎد ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ کیفیت زندگی ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ . در ﻓﺼـﻞ دوم ﺗﺤﻘﯿـﻖ، روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺮي کیفیت زندگی در ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪ اﺻﻠﯽ روﯾﮑﺮد ﻋﺎﻣﻠﯿﺖ ﮔﺮا و روﯾﮑﺮد ﺳـﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا و روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ از روﯾﮑﺮدﻫﺎي اﺻﻠﯽ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ .

ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺗﺤﻘﯿﻖ، ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﺳﺎزه کیفیت زندگی در اﯾﺮان اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه اﺳﺖ . ﻣﺤﻮر، اﺑﻌﺎد و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي کیفیت زندگی در ﻓﺼـﻞ ﭼﻬـﺎرم ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ، ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ و اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ در ﻓﺼـﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ . در ﭘﺎﯾﺎن در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪ آزﻣﻮن ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ اﺑﺰار ﺳـﻨﺠﺶ ﭘـﺲ از ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ .

ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺿﺮورت ﺗﺤﻘﯿﻖ

ﮐﺎرﺑﺮد ﺳﺎزه ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ، ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در ﺣﻮزه ﺳﯿﺎﺳﺘﮕﺬاريﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ اواﺧﺮ دﻫﻪ 1960 ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد . ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم و ﺳﻨﺠﺶ آن در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات رﻓﺎه ﻣﻠﯽ، ﻓﺮاﺳﻮي ﺳﻨﺠﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮد .

ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﻈﯿﺮ ﺳﻼﻣﺘﯽ، ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮاي اﻓﺮاد، رﯾﺸﻪﮐﻨﯽ ﻓﻘﺮ و ﺗﺒﻌﯿﺾ، ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان، ﺗﻮزﯾﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪﺗﺮ درآﻣﺪﻫﺎ، ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺷﻬﺮي، ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻟﻮدﮔﯽ ﻫﻮا ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد .

هنگامی ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔ ﯾﮏ ﻓﺮد در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد، اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي، ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﻠﯿﻤﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮرد .

ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎزه ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﺧﻮردار از اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﻈﺮي ( ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ) و ﻋﻤﻠﯽ ( اﺑﺰاري ) ﺑﺎﻻﯾﯽ در اﻣﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﺤﺘﻮا و ﺻﻮرت ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ اي در ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ،اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ واﮐﺎوي ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ آن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ ،ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ، ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪه واﻗﻊ ﺷﻮد .

در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺑﺰار ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ و واﮐﺎوي ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ارزﯾﺎﺑﯽ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ را ﺑﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺘﮕﺰاري و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد زﯾﺮا ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺑﻌﺎد و ﺳﻨﺠﻪ ﻫﺎيﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ، ﺳﺎزه ﯾﺎ ﯾﮏ روﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ .

ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ روﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات , ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات آﯾﻨﺪه در راﺳﺘﺎي ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و اراﺋﻪ راه ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت و ﮐﻨﺘﺮل آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ . ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﺣﮑﻢ ﺗﻠﺨﯿﺺﻫﺎي آﻣﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﻤﯽ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ﻻزم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﯿﺎن روﻧﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪﻫﺎي ﻃﻮﻟﯽ و ﻋﺮﺿﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ .

ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ در ﺣﮑﻢ دﺳﺘﮕﺎه و اﺑﺰاري ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺟﻮد در ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ روﻧﺪﻫﺎ و دﮔﺮﮔﻮنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ دورهﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ . ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺳﺎزه ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﺑﻌﺎد ﮐﯿﻔﯽ وﮐﻤﯽ زﻧﺪﮔﯽ و رﻓﺎه ﻧﺴﺒﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﮐﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ارزﯾﺎﺑﯽ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ اي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ . ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﯿﻒ وﺿﻊ ﺣﺎل و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺎ زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ .

ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاري در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ آﮔﺎﻫﯽ از وﺿﻌﯿﺖ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ و روﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات آن در ﻃﻮل زﻣﺎن اﺳﺖ، ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺷﺎﺧﺺ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، اﮐﻨﻮن در ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ آن در آﯾﻨﺪه ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد و آن را در راﺳﺘﺎي اﻫﺪاف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد .

اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ

ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﺳﺎزه ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﺳﺎزهﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺠﺶ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ اﺳﺖ . ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ، ﺳﺎزه ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻧﮕﯽ وﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻧﻈﺮي و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد ﮐﻪ ﺗﻼش ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﺎ واﮐﺎوي درﺳﺖ و دﻗﯿﻖ ﻓ ﻀ ﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ و ﻧﻈﺮي آﻧﻬﺎ وﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي از ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻧﮕﺎه و زﺑﺎن اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﺗﺠﺮﯾﺪي اﻣﮑﺎن ﺑﯿﺎن ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﻢ .