نقش مشارکت و توانمندسازی جوامع محلی و تشکل ها در حفظ و احیای منابع طبیعی

 توانمندسازی

سه چالش عمده پیش روی بشر در قرن 21 ، تغییرات اقلیمی، کمبود آب شیرین و بیابانزایی است و حفظ و احیای پایدار جنگل و مرتع و به عبارتی منابع طبیعی می تواند هر سه دغدغه بشر را کاهش دهد. واقعیت این است که دستیابی به این مهم، صرفا با تکیه بر اعتبارات و امکانات دولتی امکان پذیر نبوده و تنها در بستر مشارکت مردم محلی و تشکل ها است که می توان ضمن بهره گیری از توان مالی و فکری آنها، زمینه اتخاذ تصمیمات کاربردی و منطقی را در حوزه منابع طبیعی فراهم نمود.

جلب مشارکت واقعی ذی نفعان و تحقق شعار « از مردم، با مردم و برای مردم » منوط به دخالت و مشارکت مردم و جوامع محلی قبل از اجرا، حین اجرا و بعد از اجرای طرحهای منابع طبیعی است. به عنوان مثال در بحث احیای مرتع، انتخاب عرصه، انتخاب نوع گیاه مرتعی، جمع آوری بذر و تولید نهال، نحوه کاشت، آبیاری و حفاظت و پایش و ارزیابی می بایست با نظر و همراهی مردم محلی صورت گیرد. تنها در این صورت است که مردم محلی با احساس مالکیت و منفعت که از ضروریات جلب مشارکت می باشند، به عرصه احیاء شده احساس تعلق نموده و در حفظ و احیای آن مشارکت خواهند نمود.

واقعیت این است که بستر جلب مشارکت )بهره گیری از پتانسیل های نهفته جوامع و تشکل های محلی( توانمندسازی جوامع محلی و تشکل ها است دست اندركاران توسعه در سراسر دنیا به شكست برنامه ريزي متمركز پي برده و تشخيص داده اند كه جوامع محلي در سامان دهي امور خود و استفاده مناسب از منابع كه در اختيار ظرفيت بالائي دارند.

دانش و تجربه ارزشمندي كه جوامع محلي بواسطه حضور در محل و ارتباط با مردم و روياروئي با مشكلات بدست آورده اند در خیلی از موارد دانشی منحصربه فرد است. جوامع محلي توانمند مهم ترين محور توسعه می باشند، زيرا آنان نيازهاي منطقه و مشكلات خويش را بهتر از سایرین شناخته و اگر دانش بومي ایشان با دانش نوين همراه گردد، بهترين راهكار براي مدیریت و رفع مشكلات عرصه های منابع طبیعی خواهد بود.

تعریف توانمندسازی

توانمندسازی فرایندی است تدریجی که در آن با ارتقاء مهارت ،آگاهی ،ایجادباور واعتمادسازی می توان از امکانات وظرفیت های منطقه و پتانسیل های بالقوه برای رسیدن به اهداف مورد نظر ورفع نیازها در قالب برنامه زمانبندی استفاده نمود. در واقع افراد یک جامعه محلی می توانند با شرکت در کارگاه های آموزشی – مشورتی نیازهای خود را بیان، اولویت بندی و خود راهکارهایی برای حل مشکل ارایه نمایند. توانمندسازی پدید آوردن احساس ابراز وجود در فرد و افزایش گزینه های پیش روی جوامع  محلی می باشد .

توانمندسازي جوامع محلي به معني کار کردن در يک جزيره متروک و دور افتاده نيست. واقعيت اين است که نمي توان در يک جامعه محلي فعاليت کرد، بدون اينکه جوامع دیگر را در نظر نگرفت. اگر در مسير توانمند سازي، يک گروه یا سازمان محلي در روستا شکل گیرد اين گروه محلي چه مواردی را بايد بداند:

-1 اعضاي اين گروه لازم است با تسهيلگري و روش هاي جلب مشارکت در گروه آشنا باشند.

-2 اعضاي اين گروه بايد با روش های پويايي و مديريت يک گروه محلي آشنا باشند.

-3 اعضاي گروه لازم است با روش هاي حل اختلاف در گروه آشنا باشند. مفهوم اين مهارت اين است که مسئله پيش آمده را حل نمايند به طوري که يک رابطه برد – برد در گروه حاکم باشد.

-4 اعضاي گروه لازم است که با مفهوم برنامه و پروژه آشنا باشند.

-5 اعضاي گروه لازم است که با چگونگي تدوين يک پروژه ساده آشنا باشند.

-6 اعضاي گروه با روش هاي ارتباط مؤثر با همدیگر و دستگاه های ذیربط و سایر تشکل ها آشنا باشند.

7 اعضاي گروه باید با روش هاي بازاریابی و تجهيز منابع مالی )برگزاري بازارچه هاي محلي، اخذ اعتبارات

دولتی روش هاي تشکيل صندوق اعتباری و غيره( آشنا باشند.

-8 اعضاي گروه باید با روش هاي ارزيابي مشارکتي آشنا باشند تا هر مدت يکبار براي بهبود مستمر فعاليت هاي خود به ارزشيابي فعاليت هاي صورت گرفته و اصالح امور بپردازند.

توانمندسازی و پایداری

یکی از عوامل پایداری، تنوع بخشی می باشد. بسیاری از متخصصان، توانمندسازی را نوعی تنوع بخشی می دانند. تنوع بخشی در روند تصمیم گیری )بجای صرفاً دولتی و بالا به پایین استفاده از تجربه و دانش بومی جوامع محلی و پایین به بالا(، تنوع بخشی در آموزش )بجای صرفاً آموزش های کلاسیک، آموزش های کاربردی در زمینه ارتقاء

دانش و مهارت(، تنوع بخشی در استفاده از انرژی )بجای صرفاً استفاده از سوخت های فسیلی، استفاده از انرژی های نو و جایگزین مثل انرژی خورشیدی و بیوگاز(، همه این تنوع بخشی ها قدرت انتخاب جوامع محلی و تشکل ها را در مواقع بروز مشکلات نظیر کاهش در آمد به دلیل از دست رفتن شغل اصلی نظیر کشاورزی و دامداری بر اثر خشک سالی افزایش می دهد. تنوع بخشی در آموزش و مهارت، زمینه را برای ایجاد مشاغل جایگزین دامداری فراهم می نماید که امروزه یکی از راهکارهای مبانی اصلی در کاهش فشار دام بر مراتع و جنگل ها و در نتیجه حفظ پایدار این سرمایه های خدادادی است.

دستاوردهای مورد انتظار توانمندسازی جوامع محلی

1.  ایجاد و تقویت تشکل ها و سازمان های محلی به نحوی که حداکثر گروه های جامعه روستایی به ویژه زنان و فقرا را که در روند تصمیم سازی نقش مؤثری دارند در بر بگیرد.

2.  خودکفایی مالی جوامع محلی از طریق گرد آوری سرمایه های اندک مردم در قالب صندوق های خرد اعتباری. به این ترتیب سرمایه های اندک مردم  محلی، در راستای رفاه، بهبود معیشت، انرژی های نو و بهداشت در این جوامع بکار گرفته می شود.

3.  ارتقاء و تنوع بخشی به مهارت و آموزش در سطح جوامع محلی، این موضوع زمینه ایجاد مشاغل جایگزین را فراهم می نماید و به اثر بخشی تسهیلات اخذ شده از صندوق های خرد اعتباری کمک می نماید.

4.  مشارکت در روند تصمیم گیری، اجرا و نظارت بر پروژه های حفظ و احیای منابع طبیعی

آموزش و توانمندسازی

برگزاری کارگاه جمع آوری اطلاعات پایه و ترسیم نقشه منابع موجود، کارگاه نیاز سنجی و اولویت بندی آموزشی، کارگاه تجزیه و تحلیل مشکلات )ترسیم درخت مشکلات(، کارگاه ارائه راهکار برای رفع مشکلات، کارگاه تبیین اهداف رفتاری، کارگاه تشکیل گروه یا سازمان محلی و انتخاب سرگروه ها، کارگاه آموزش مزایای تشکیل گروه، کارگاه سازماندهی گروه، کارگاه پویایی در گروه، آموزش طرح نویسی، کارگاه تبیین جدول سود و زیان، تشکیل صندوق های خرد اعتباری، آموزش مزایای پس انداز و مشارکت مالی، آموزش مدیریت مالی، آموزش کار با دفترچه های پس انداز صندوق، بررسی طرح های ارائه شده در صندوق ها، آموزش بازاریابی و انجام نیاز سنجی آموزشی از جمله دور های آموزشی مورد نیاز در توانمندسازی است.

تدوین هرگونه برنامه توانمندسازی جوامع محلی، نیازمند توانمندسازی گروه های کارشناسی و نمایندگان دستگاه های دولتی در همه سطوح می باشد تا با تغییرات مدیریتی در طول زمان اجرای پروژه دستخوش تزلزل نگردد.

سه گام اساسی مشارکت و توانمندسازی جوامع محلی و تشکل ها

الف – ایجاد سازمان های محلی : که حداکثر گروه های جامعه روستایی به ویژه زنان، محرومین و جوانان را که معمولاً تصمیمات منطقی و کاربردی اتخاذ می نماید در بر بگیرد.

ب- خودکفایی مالی: پس انداز جوامع محلی هر چند با مبالغ کم به مصداق جمله معروف توسعه یعنی « کوچک زیباست » می تواند به عنوان چسب نگهدارنده سازمانهای محلی عمل نماید و منابع مالی خرد )که معمولاٌ مورد نیاز بهره برداران منابع طبیعی می باشد( را فراهم نماید. این پس اندازها در قالب صندوق های خرد اعتباری ساماندهی می شود و تسهیلات کم بهره و فارغ از بروکراسی بانک ها را برای مشاغل جایگزین، آموزش، سلامت، انرژی های نو و جایگزین در جوامع محلی فراهم می نماید و در واقع می توان با فقر زدایی واقعی به صورت ماهی گیری یاد دادن نه ماهی دادن، به کاهش روند تخریب منابع طبیعی کمک کرد.

نکته جالب توجه این است که یکی از سیاست های توسعه روستایی اتحادیه اروپا برای سال های 2020 – 2014 بر پایه مدیریت پایدار منابع طبیعی و توسعه اقتصادی روستا مبتنی بر ایجاد اشتغال و حفظ مشاغل موجود در جوامع محلی و در نهایت فقر زدایی می باشد.

ج – ارتقاء و تنوع بخشی به مهارت و آموزش در سطح جوامع محلی: این موضوع زمینه ایجاد مشاغل جایگزینی را فراهم می نماید و به اثر بخشی تسهیلات اخذ شده کمک می نماید چون اگر اعطای تسهیلات بعد از امر آموزش صورت گیرد این تسهیلات در امر توسعه روستا و نهایتاً حفظ منابع طبیعی موثر خواهد بود.

نکته مهم :

امروزه اعتقاد بر این است که افزایش شاخص توسعه انسانی یک منطقه )متوسط مولفه های شاخص آموزش، شاخص سلامت و GDP ( می تواند به حفظ منابع طبیعی کمک نماید.

تجربیات جهانی در بحث توانمندسازی جوامع محلی در حفظ واحیای منابع طبیعی :

1.- بنگلادش : آقای محمد یونس در سال 1976 بانکی را بنام گرامین بانک ) گرامین در زبان بنگلادشی به معنای روستا می باشد( ایجاد نمود که زنان روستایی در قالب سازمانهای محلی پس انداز های اندک خود را در این بانک جمع آوری و اعطای تسهیلات آن با اولویت فقرا و زنان می باشد. در حال حاضر بیش از 80

هزار روستا در بنگلادش تحت پوشش بیش از 2500 شعبه این بانک قرار دارند و 65 درصد از وام گیرندگان از خط فقر عبور کرده اند.

-2 آقای دکتر هیراماتسو : در سال 1979 وقتی استاندار استان اویتای ژاپن بود طرح هر روستا یک محصول (OVOP) را آغاز کرد و هدف او زنده کردن و احیای مجدد مشاغل مزیت دار در هر روستا، با کمک پس اندازهای مردم، کمک دولت و همراه با آموزش و ایجاد بازارهای محلی بود

.3 آقای شعیب سلطان خان: در سال 1982 برنامه ملی توسعه روستایی پاکستان ) NRSP ( را با تکیه بر ایجاد سازمانهای محلی، صندوقهای خرد اعتباری و ارتقاء آموزش و مهارت به انجام رساند و در حال حاضر 162 هزار سازمان محلی تحت پوشش این برنامه ها هستند. مشاغل جایگزین و متنوع ایجاد شده به حفظ منابع طبیعی کمک می نماید.

نتیجه گیری :

حفاظت از منابع طبيعي با مشارکت جوامع محلي و تشکل های منابع طبیعی فرايندي است ممتد و در طول زمان و مدام در حال اخذ بازخورد و اصلاح مشکلات احتمالی است.

وقتي شيوه گفت و شنود يا مشورت جمعي در بين جامعه به يک امر مستمر و در عين حال آگاهانه و با در نظر گرفتن نظر اعضا و مشارکت ايشان صورت گيرد، به تدريج احساس تعلق به محيط زندگي در افراد بيشتر شده چرا که در چنين نشست هايي افراد از نقاط قوت و کاستي هاي محل زندگي خود آگاه و در مي يابند که بايد مراقب باشند تا منابع طبيعي محل سکونت آنها که حکم سرمايه ملی را دارد، حفظ شود. در اين صورت است که مي توان گفت جوامع محلی در فرايند توانمندسازي قدرت لازم را به دست آورده اند.

برای حصول نتایج بهتر می توان توانمندسازی را در حوزه منابع طبیعی به سه بخش تقسیم نمود:

-1 توانمندسازی مسئولان و مدیران و کارشناسان

-2 توانمندسازی جوامع محلی و بهره برداران و افراد مرتبط با آنها مانند شوراها، دهیاری ها و شرکت های تعاونی

-3 سازمانهای مردم نهاد و ساختار های محلی به عنوان رابط این دو گروه.