داستان توسعه هلند

داستان توسعه و پيشرفت کشاورزی هلند پر از درسهايي است که جهان بايد فرا گيرد. هلند، کشوري کوچک، با 17 ميليون جمعيت به دومين صادرکننده محصولات غذايي جهان تبديل شده است.

اين کشور تقريباً از تمامي منابع سرزميني و خاک که براي کشاورزی در مقياس بزرگ لازم است محروم است.

آمريکا به عنوان اولين صادرکننده محصولات کشاورزی جهان 270 برابر بيشتر از هلند زمين کشاورزی دارد اما هلند دومين صادرکننده محصولات کشاورزي بعد از آمريکا است و درعين حال بزرگترين صادرکننده گوجه فرنگي، سيب زميني و پياز و دومين صادرکننده سبزيجات در دنيا است.

يک سوم تجارت جهاني دانه هاي سبزيجات خوراکي از هلند سرچشمه ميگيرد.
اين موفقيتها فقط در 94 کيلومترمربع گلخانه به دست آمده است. در مقايسه بايد گفت؛ مساحت شهر تهران 730 کيلومترمربع است.

راز موفقيت در چيست؟

راز موفقيت هلند استفاده از تکنولوژيهاي برتر و گلخانه هاي پيشرفته کشاورزی است. اين تکنولوژيها برداشت در سطح هکتار را به شدت افزايش داده است.

نمونه اي از تکنولوژيهاي به کاررفته در هلند:

با استفاده از سنسورهاي حساس، در مصرف آب برخي از محصولات کليدي تا 90 درصد صرفه جويي ميشود.
در هلند 15 نوع گوجه فرنگي با ارتفاع 6 متر پروش داده ميشوند که ريشه آنها نه در خاک بلکه در محلولهاي مغزي قرار دارد
هلند به طور کامل استفاده از آفت کشهاي شيميايي را کنار گذاشته است. همچنين در عرصه پرورش طيور و از سال 2009، مرغداران و دامداران استفاده از آنتي بيوتيک را حدود 60 درصد کاهش داده اند.

کشاورزان براي تنظيم دماي گلخانه ها از انرژي زمين گرمايي (geothermal) استفاده ميکنند.
کشاورزي هيدروپونيک که در آن محصولات بدون خاک و با استفاده از محلولهاي مغذي رشد ميکنند، مصرف آب و هزينه ها را به شدت کاهش داده است.

راز پيشرفتها در تحقيقاتي است که در دانشگاه واخنينگن (Wageningen) هلند صورت ميگيرد.

شايد بتوان گفت که اين دانشگاه بهترين موسسه تحقيقاتي جهان درزمينهٔ کشاورزی است.
اگر آمريکا سيليکون ولي (Silicon Valley) کاليفرنيا را به عنوان مرکز نوآوريهاي تکنولوژيکي دنيا در اختيار دارد، هلند نيز مرکز تحقيقات کشاورزی غذايي فوود ولي (Food Valley) را به کشاورزی جهان معرفي ميکند.

اگر دانشگاه کاليفرنيا مرکز ثقل سيليکون ولي آمريکاست، دانشگاه واخنينگن نيز مرکز ثقل «فوود ولي» هلند است.
کشاورزی در هلند؛ وقتي فناوري جاي خالي خاک را پر ميکند.

ده‌ها شرکت بزرگ غذایی و کشاورزی اقدام به تاسیس مراکز تحقیق و توسعه در هلند کرده‌اند و حدود ۱۵ هزار متخصص در دره‌ی غذا مشغول به کار هستند؛ شرکت‌های Bayer از آلمان، Cargill از ایالات متحده و Kikkoman از ژاپن از جمله‌ی این شرکت‌ها هستند. همسایگی و همکاری این شرکت‌ها با واخنینگن از جمله دلائلی است که باعث شده این دانشگاه و مرکز تحقیقاتی به برترین مرکز پژوهش‌های کشاورزی در جهان تبدیل شود. رودی رابینج که یکی از اساتید پیشین واخنینگن است، در رابطه با گستره‌ی جهانی فعالیت‌های این دانشگاه می‌گوید:

[این دانشگاه] صرفا دانشگاهی برای هلندی‌ها نیست؛ بلکه دانشگاهی برای تمام جهان است.-

حضور دانشجویانی از کشورها و ملیت‌های مختلف نیز از جمله مواردی است که بازتاب دهنده‌ی رویکرد جهانی واخنینگن است. برخی از این دانشجویان از کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای جهان سوم به این دانشگاه آمده‌اند تا پس از کسب دانش و مهارت لازم، آموخته‌های خود را در کشور زادگاه‌شان به کار گیرند. در ادامه، مختصرا به مرور دستاوردهای صنعت کشاورزی هلند می‌پردازیم.

هلند کشوري کوچک است که رتبه ي دوم صادرات محصولات کشاورزي و عنوان بزرگترين توليدکننده ي سيب زميني در جهان را در اختيار دارد؛ اما چگونه اين کشور کوچک کم خاک به چنين جايگاه بالايي دست پيداکرده است؟

همانطوري که گفته مساحت آمريکا 270 برابر هلند است يعني آمريکا 9 ميليون و 843 هزار کيلومترمربع وسعت دارد درحاليکه مساحت هلند 41 هزار و 543 کيلومترمربع است و طبعاً اين پرسش مطرح ميشود هلند چگونه توانست در يک رقابت جهاني اينگونه به مقامي برتر از ديگر کشورها دست يابد؟

صاحبنظران ميگويند اين جايگاه هلند حاصل ترکيبي کارآمد از همکاري و همفکري ميان مراکز علمي شرکتهاي توليدکننده و کشاورزان ميباشد البته رابطه بلاواسطه و سازماندهي شده ميان اين سه نهاد شرط لازم بوده است تحقيقات و نتايج آن در قفسه ها و گنجه هاي مؤسسات تحقيقاتي و علمي باقي نميماند و بلافاصله به دست کشاورزان ميرسد و چه بسا در فرايند تحقيق خود کشاورزان به نوعي حضور دارند.

هلند آخرين کشور غربي است که دچار قحطي شديد شده است؛ در واپسين سال جنگ جهاني دوم، کمبود مواد غذايي موجب شد 10 الي 20 هزار هلندي جان خود را از دست بدهند. اين تجربه ي تلخ، توأم با پيش بيني هاي نه چندان روشن در رابطه با آينده ي تأمين مواد غذايي در جهان، هلنديها را بر آن داشت تا به دنبال راهکارهايي براي حل معضل کمبود مواد غذايي باشند. حدوداً سه دهه پيش، دولت هلند برنامه اي ملي و جامع را براي توسعه ي کشاورزي پايدار در اين کشور در برنامه توسعه خود قرارداد. هدف اين برنامه، دو برابر شدن توليدات کشاورزي و کاهش استفاده از منابع به يک دوم بود.

دستاوردهای صنعت کشاورزی در هلند

بدون شک، اصلی‌ترین دستاورد صنعت کشاورزی هلند، دست‌یابی به رتبه‌ی اول صادرات محصولات کشاورزی در اروپا و رتبه‌ی دوم در جهان است. استفاده از راهکارهای مدرن کشاورزی، عامل موفقیت هلندی‌ها در این زمینه است. هلندی‌ها در زمینه‌هایی همچون صادرات محصولات کشاورزی و بسته‌بندی و حمل و نقل مواد غذایی نیز موفقیت‌های قابل توجهی کسب کرده‌اند.

صادرات گسترده‌ی محصولات کشاورزی پرمصرف

هلند بزرگ‌ترین صادرکننده سیب زمینی و گوجه فرنگی در جهان است

گندم، برنج، سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی از جمله مواد غذایی رایج و پرمصرف هستند. هلندی‌ها نیز با آگاهی از این مسئله، تلاش کرده‌اند تا به پرچم‌دار تولید برخی از این مواد غذایی تبدیل شوند. برای مثال، سیب‌زمینی یکی از ۱۰ ماده‌ی ‌غذایی پرمصرف در جهان است و هلندی‌ها در سال ۲۰۱۷ توانسته‌اند با کسب سهم ۱۹.۴ درصدی، رتبه‌ی اول را در صادرات این محصول اختیار داشته باشند.

این در حالی است که سهم کشورهای پهناوری همچون چین و ایالات متحده از صادرات  سیب‌زمینی به ترتیب ۶.۸ و ۵.۸ درصد بوده است. جالب است بدانید که میانگین برداشت سیب زمینی برای هر چهار هزار متر مربع در حدود ۹ تن است؛ اما در برخی مزارع این کشور رقم برداشت به ۲۰ تن می‌رسد.

رتبه‌ی اول صادرات گوجه‌فرنگی نیز با سهم ۲۲.۲ درصدی در اختیار هلند است؛ این کشور در سال ۲۰۱۷ مجموعا ۲ میلیارد دلار گوجه فرنگی به خارج از کشور صادر کرده است. سیب‌زمینی شیرین (Sweet Potato)، بادام و پسته نیز از جمله‌ی دیگر محصولات غذایی صادر شده توسط هلندی‌ها هستند. در نمودار زیر می‌توانید ۶ گروه از محصولات کشاورزی اصلی صادر شده توسط هلند را مشاهده می‌کنید؛ این حجم از صادرات باعث شده تا محصولات کشاورزی در میان ۱۰ مورد از برترین محصولات صادراتی هلند قرار گیرند.

هلندی‌ها به کمک فناوری‌های مختلفی همچون نورافشانی مصنوعی و راهکارهای آبکشتی و هواکشتی توانسته‌اند برخی از محصولات که با اقلیم و خاک هلند سازگاری ندارند را هم به شکل انبوه تولید کنند. انواع مختلف فلفل که اساسا بومی کشورهایی همچون مکزیک هستند از جمله‌ی این محصولات هستند. استفاده از محیط‌های کشت کنترل شده، روش‌های مدرن نظارت و پایش دائمی محصولات از طریق سنسورها از جمله عوامل موفقیت هلندی‌ها در صادرات محصولات کشاورزی هستند.

کاهش مصرف آب، انرژی و مواد شیمیایی

بالغ بر ۵۰ درصد محصولات کشت شده در هلند به صورت گلخانه‌ای پرورش می‌یابند. این بدین معنی است که کشاورزان هلندی کنترل قابل توجهی روی منابع مصرفی از جمله آب دارند. هلندی‌ها توانسته‌اند مصرف آب را برای محصولات کلیدی، همچون گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی تا ۹۰ درصد کاهش دهند. هلندی‌ها این کاهش را مدیون استفاده از سیستم‌های آبیاری مدرن هستند که به طور هوشمند و توسط رایانه‌ها کنترل می‌شوند.

هلندی‌ها توانسته‌اند مصرف آب را برای محصولات کلیدی تا ۹۰ درصد کاهش دهند.

علاوه بر آب، مصرف انرژی هم در کشاورزی هلند بهینه شده است. گلخانه‌ها بستری مناسب هستند تا از انرژی خورشید به صورت بهینه استفاده شود؛ اما آن‌ها تنها به بهینه‌سازی مصرف انرژی از طریق گلخانه‌ها بسنده نکرده‌اند. سفره‌های آب زیرزمینی بیش از نیمی از سطح زیرین خاک هلند را در بر می‌گیرند؛ متخصصان هلندی با بهره‌بردن از انرژی گرمایی این سفره‌هایِ آب زیرزمینی، گرمای لازم را برای گلخانه‌ها تامین می‌کنند. کشاورزان هلندی مصرف آفت‌کش‌ها و بارورکننده‌های شیمیایی را هم به میزان ۶۰ درصد کاهش داده‌اند. آن‌ها از راهکارهای زیستی به عنوان جایگزینی برای مواد شیمیایی استفاده می‌کنند.

صادرات فناوری کشاورزی

هلندی‌ها تنها به صادرات محصولات کشاورزی بسنده نکرده‌اند و تجهیزات کشاورزی، مواد مصرفی و دانش کشاورزی را هم در جمله‌ی صادرات خود قرار داده‌اند. رشد صادرات فناوری کشاورزی از هلند بسیار سرسام‌آور است. به‌طوری که در بازه‌ی ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴، صادرات فناوری کشاورزی از هلند چهار برابر شده بود و از کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار به ۱.۹۵ میلیارد دلار رسیده بود. در بازه‌ی ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ نیز رشد صادرات فناوری کشاورزی از هلند حدودا پنج برابر شده و به بیش از ۱۰ میلیارد دلار (۹.۱ میلیارد یورو) رسیده است؛ در سال ۲۰۱۷ مواد اولیه و فناوری رتبه‌ی نخست در صادرات کشاورزی و غذایی هلند را در اختیار داشته‌اند.

علاوه بر ماشین‌آلات، گلخانه‌ها، سیستم‌های تابش نور، راهکارهای آبرسانی و بذرهای مقاوم در برابر خشکسالی از جمله مواردی هستند که در بازار جهانی با استقبال خوبی روبه‌رو شده‌اند. شرکت‌های هلندی، همچون شرکت Koppert که در زمینه‌ی آفت‌کش‌های زیستی فعالیت دارد، محصولات خود را به ده‌ها کشور مختلف صادر می‌کنند.

برخی کشورها از جمله ایران و عربستان صعودی، به واسطه‌ی مواجهه با مشکلاتی همچون کمبود آب، انرژی و دیگر منابع اقدام به وارد نمودن فناوری‌های کشاورزی از هلند می‌کنند. برای مثال، در آذرماه ۱۳۹۴ و اردیبهشت‌ماه سال جاری اسنادی در راستای همکاری ایران و هلند در زمینه‌ی صنایع کشاورزی به امضای نمایندگان دو کشور رسیدند. استفاده از فناوری‌های مدرن آب، توسعه‌ی مراکز باغبانی و تولید بذرهای متناسب با خاک و اقلیم ایران از جمله اهداف همکاری دو کشور است.

استفاده از فناوری‌های مدرن آب از جمله اهداف همکاری ایران و هلند است.

در مقابل، برخی کشورها نیز با هدف کاهش وابستگی به کشورهای خارجی اقدام به واردات فناوری کشاورزی از هلند کرده‌اند. برای مثال، در پی تنش‌های سیاسی میان روسیه و کشورهای غربی، روس‌‌ها اقدام به تحریم برخی از محصولات کشاورزی غربی نمودند. این تحریم‌ها باعث شده است تا صادرات فناوری کشاورزی از هلند به روسیه افزایش یابد؛ چرا که فناوری‌های مدرن می‌توانند برای کاهش وابستگی غذایی روسیه به دیگر کشورها مفید باشند.

توسعه و به کارگیری روش‌های نوین در بسته‌بندی و انتقال محصولات

در کنار استفاده از فناوری‌های مدرن برای تولید محصولات کشاورزی، هلندی‌ها به فکر توسعه‌ی راهکارهای مدرن و پایدار برای بسته‌بندی و انتقال محصولات کشاورزی نیز بوده‌اند. برای مثال، در گذشته بخش عمده‌ای از برگ‌ها، ساقه‌ها و پوشش‌های گیاهی به عنوان مواد ناخواسته قلمداد می‌شدند؛ اما کنون از این مواد برای تولید بسته‌بندی‌های سازگار با محیط زیست استفاده می‌شود. کشاورزان علاوه بر فروش محصولات کشاورزی، این مواد به ظاهر ناخواسته را هم به شرکت‌ها می‌فروشند تا در بسته‌بندی از آن‌ها استفاده شود.

بسته‌بندی و آماده‌سازی محصولات در شرکت Greenpack

شرکت‌هایی همچون Greenpack با استفاده از مواد گیاهی، ظروف و بسته‌هایی تولید می‌کنند که جایگزین ظروف و بسته‌های پلاستیکی می‌شوند. تولید ظروف و بسته‌ها از مواد گیاهی به معنی درآمد بیشتر برای کشاورزان است؛ علاوه بر این، چنین ظروفی به تجزیه‌پذیر هستند و آسیب کمتری به طبیعت وارد می‌کنند. با توجه به این که کشت گلخانه‌ای امکان پرورش مواد غذایی را در هر فصلی فراهم می‌کند، شرکت‌هایی مانند Greenpack بسته‌بندی و ارسال مداوم مواد غذایی را جایگزین ذخیره‌سازی بلندمدت غذا کرده‌اند. وابستگی کمتر به تجهیزات ذخیره‌سازی، نظیر سردخانه‌ها، به معنی کاهش هزینه‌ها و کاهش مصرف انرژی است. همچنین، مواد غذایی به‌صورت تازه در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرند.

صادرات محصول در تمام ساعات ادامه دارد و متوقف نمی‌شود

خودکارسازی پایانه‌های حمل و نقل نیز از جمله فاکتورهایی هستند که امکان صادرات مداوم محصولات کشاورزی را از هلند فراهم کرده‌اند؛ به گونه‌ای که کار صادرات محصول در تمام ساعات ادامه دارد و متوقف نمی‌شود. موفقیت شرکت‌های بسته‌بندی و حمل و نقل مواد غذایی در هلند به حدی چشمگیر بوده است که برخی از تولیدکنندگان خارجی نیز وظیفه‌ی بسته‌بندی و حمل و نقل محصولات خود را به هلندی‌ها سپرده‌اند. همچنین، هلندی‌ها برخی محصولات کشاورزی را از دیگر کشورها وارد می‌کنند و پس از پردازش و بسته‌بندی مجدد، با ارزش افزوده به دیگر کشورها صادر می‌کنند.

چالش‌های پیش رو

علی‌رغم موفقیت در گسترش حجم تولید، بسیاری از مصرف‌کنندگان از این مسئله شکایت می‌کنند که تمرکز بیش از حد روی افزایش حجم تولید موجب بی‌توجهی نسبت به طعم محصولات شده است. لئو مارسلیس، استاد باغبانی در دانشگاه واخنینگن می‌گوید:

طعم [محصولات] همیشه خوب نیست. این مسئله بیشتر به انتخاب تولیدکنندگان ارتباط دارد. بسیاری از آن‌ها ترجیح می‌دهند حجم تولید را افزایش دهند، چرا که سود بیشتری نصیب آن‌ها خواهد شد.-

پینار چکون، از دانشگاه روتردام هلند نیز معتقد است که تمرکز بر افزایش حجم و بازدهی تولید موجب شده تا توجه به طعم و مزه‌ی محصولات غذایی کاهش یابد. در حقیقت؛ دیدگاه کمیت محور نسبت به غذا در سبک آشپزی مدرن هلندی‌ها هم بازتاب یافته و غذاهای هلندی با غذاهای دیگر کشورهای اروپایی که پر از طعم‌های دلچسب هستند قابل مقایسه نیستند. اما آگاهی از این مشکل، بدین معنی است که متخصصان در تلاش هستند تا محصولات کشاورزی مدرن از نظر طعم و مزه نیز بهبود پیدا کنند.

یکی دیگر از نگرانی‌ها هم به حوزه‌ی صادرات دانش فنی مربوط می‌شود. بسیاری از کشورها با هدف کاهش هزینه‌های کشاورزی اقدام به واردات فناوری‌های کشاورزی از هلند می‌کنند؛ اما با این کار، مشتریان نیز توقع پیدا می‌کنند تا قیمت محصولات کشاورزی کاهش یابد.

مشکل این است که هزینه‌های اولیه‌ی واردات فناوری‌های کشاورزی و توقع زودهنگام مصرف‌کنندگان برای کاهش قیمت با یکدیگر در تضاد هستند؛ تضادی که باعث می‌شود استفاده از فناوری‌های مدرن و گران‌قیمت برای کشورهای ضعیف‌تر به یک چالش بزرگ تبدیل شود. در چنین حالتی، بهترین راه حل برای وارد کنندگانِ فناوری، ایجاد تعادل میان هزینه‌های واردات فناوری و قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی است؛ هرچند که برقراری چنین تعادلی چندان هم آسان نیست.

نظر شما خوانندگان زومیت در رابطه با پیشرفت صنعت کشاورزی در هلند چیست؟ از نگاه شما، واردات دانش‌فنی از هلند به کشورهایی از جمله ایران تا چه اندازه می‌تواند برای توسعه‌ی بخش کشاورزی مفید باشد؟